Geschiedenis van Valkenswaard
Valkenswaard is al eeuwen oud, zij het niet in de vorm zoals wij het nu kennen. Archeologische vondsten hebben aangetoond dat hier tussen 8500 en 3000 voor Christus mensen hebben geleefd. De eerste schriftelijke bewijzen dateren van veel later, namelijk uit de middeleeuwen.
Willibrordus
Een monnik van de abdij van Echternach schreef in 1191 de schenkingsakte over, waarin de Frankische landheer Aengibaldus in 704 het dorp Waderlo (Waalre), gelegen aan de rivier Dutmala (Dommel) aan Willibrordus schenkt. Die schonk op zijn beurt het gebied aan de abdij van Echternach. Hoewel het historisch moeilijk te bewijzen is, wordt algemeen aangenomen dat Valkenswaard toen al bestaan heeft, zij het onder een andere naam en als onderdeel van Waalre.
In de dertiende eeuw gingen de dorpen Waalre en Valkenswaard als Waderle en Wedert samen voort in de geschiedenis. Pas in 1794, onder invloed van de Franse revolutie, scheidde Valkenswaard zich af en werd het een bestuurlijke eenheid.
De naam Wedert wordt verklaard als een samenvoeging van wede (kreupelhout, struikgewas) en aard (gemene weide, gemeente, vroente). Rond 1600 had Valkenswaard een regelmatige, bloeiende varkensmarkt en verkreeg naar aanleiding daarvan de naam Verkenswedert. Toen in de daaropvolgende eeuwen Valkenswaard beroemd werd door de valkenvangers, werd het woord verkens vervangen door valkens en kreeg Valkenswaard zijn huidige naam.
Gehuchten
Valkenswaard bestond in het verleden uit verschillende gehuchten, zoals de Rijt, de Brand en de Haag, die tegenwoordig de wijk het Gegraaf vormen. De Deelshurk met Venbergen bestaat nog als zodanig. De Zeelberg met Nuland, de Zandberg en het Scheperseind kent nog enkele oorspronkelijke plekjes. Het Dorp met de Kromstraat en de Braken heeft op een enkel gebouw na weinig binding meer met het verleden.
Het weinige echt oude dat Valkenswaard nog biedt, staat echter in toenemende mate in de belangstelling van burger en overheid. De historie van Valkenswaard is onder meer beschreven in de boeken Van Wedert tot Valkenswaard door J. Bots en H. Mélotte en Valkenswaard, momenten uit heden en verleden door J. Bots.
Kerken
Gezien het feit dat de genoemde schenkingsakte de namen vermeldt van Willibrordus en de abdij van Echternach, is het aannemelijk dat de christelijke godsdienst hier algemeen was. Aanvankelijk zullen de bewoners van Wedert voor wat betreft kerkelijke zaken aangewezen zijn geweest op hun noorderburen in Waderle. Toen echter rond 1400 het dorp rond de honderd huizen telde, evenveel als Waalre, zullen ze reikhalzend hebben uitgekeken naar zelfstandigheid.
In een schepenprotocol van 1413 is sprake van de parochie van Wedert, op basis waarvan wordt aangenomen dat er toen al een parochiekerk heeft gestaan. Het eerste bewijs van een kerk in Valkenswaard dateert echter pas uit 1446. Deze kerk stond op de oude begraafplaats aan de huidige Kerkhofstraat.
Het daaropvolgende kerkgebouw moet voor het eind van het jaar 1500 zijn gebouwd. Die kerk heeft tot 1860 bestaan en de patroonheilige was Sint Nicolaas. In 1860 werd deze kerk vervangen door een nieuwe kerk op de Markt. Dit gebouw onderging in 1929 een fikse uitbreiding. Het schip werd vergroot en de toren werd ommanteld door de huidige.
Met de uitbreiding van de gemeente in de loop der jaren steeg het aantal parochies en parochiekerken in Valkenswaard tot acht. In 1989 werden enkele parochies samengevoegd. Valkenswaard telt nu nog vijf parochies.
In 1659 vestigde zich in Valkenswaard een protestantse gemeente. Dominee Johan Alstorphius was de eerste voorganger. In het katholieke Brabant bleef de gemeente door de eeuwen heen klein. De gemeente bestaat echter nog steeds en geeft blijk van vitaliteit.
Bestuur
De bestuurder van Waderle en Wedert was sinds de dertiende eeuw de Heer. Het dagelijks bestuur werd gevoerd door de schout tezamen met het dorpsbestuur, ook wel het corpus genoemd. Dit corpus bestond uit twee schepenen, twee kerkmeesters, een armmeester, twee burgemeesters en een aantal nageburen. Een secretaris of dorpsschrijver voerde de administratie.
Het bestuur trad op als regelende instantie, maar ook als rechter. In dienst van het bestuur stond een aantal ambtenaren, zoals collecteurs (inners van belastingen), rotmeesters (politiefunctionarissen) en ijkmeesters (controleurs van maten en gewichten). De abdij van Echternach echter deed zich gelden en hield als grondheer een dikke vinger in de pap.
Evenmin als veel andere plaatsen kende Valkenswaard een raadhuis. Er werd vergaderd in een herberg. In 1754 werd voor het eerst besloten daaraan een eind te maken en een raedt of gemeijntehuijs te bouwen. Dit raadhuis heeft tot 1878 bestaan. Het stond op de plaats waar nu de Leenderweg begint, tussen het pand Markt 23 (nu galerie Lambèr) en restaurant De Compagnie. Het tweede raadhuis van Valkenswaard stond op op de plaats van het huidige pand Markt 23.
In 1910 werden weer plannen gemaakt voor een nieuw gemeentehuis op dezelfde locatie, maar het duurde tot 1928 voordat dit gebouw daadwerkelijk kon worden gerealiseerd. Dit gemeentehuis werd in 1934 uitgebreid en in 1976 nog eens vergroot. In april 1977 werd de laatste vernieuwing officieel in gebruik genomen.
In 1994 werd gestart met de bouw van een geheel nieuw gemeentehuis op het terrein van de voormalige Hofnar Sigarenfabrieken in het centrum van Valkenswaard. In november 1995 is dat nieuwe gemeentehuis in gebruik genomen. Het oude gemeentehuis aan de Markt is gedeeltelijk afgebroken. Alleen de oudste kern uit 1928 bleef gehandhaafd en heeft een nieuwe bestemming gekregen als galerie annex kunstuitleen.
Weerderhuys
Van 1890 tot 1969 was het huidige Weerderhuys aan de Markt 1 in gebruik als kerk voor de protestantse gemeenschap. De kerk werd in 1969 aangekocht door het gemeentebestuur en doet sinds 1 oktober 1973 dienst als gemeentelijke trouwzaal.
Op 30 september 1973 werd het Weerderhuys officieel geopend door de toenmalige burgemeester Van Zwieten. De dag daarna voltrok de burgemeester de eerste twee huwelijken in het Weerderhuys.
Valkerij
Valkenswaard stond eeuwenlang bekend vanwege de valkenvangst en de valkeniers, in dienst van tal van Europese vorstenhuizen. Mede door de dissertatie van dr. J.M.P. van Oorschot: Vorstelijke Vliegers en Valkenswaardse Valkeniers is de belangstelling voor dit historisch aspect van Valkenswaard weer gestegen.
Overigens herinnert nog slechts weinig aan deze voor Valkenswaard belangrijke tijden, maar de oplettende bezoeker ontwaart nog een aantal herinneringen: twee valkeniershuizen en enkele benamingen in het economische, maatschappelijke en/of culturele leven, alsmede een fraai standbeeld van de valkenier, gemaakt door Willy Slegers-van der Putt.
De jacht op valken en het africhten ervan bleef tot begin vorige eeuw een economisch belangrijke aangelegenheid. Tegenwoordig wordt de valkerij nog slechts door een enkeling (als sport) beoefend.
Sinds januari 1986 is in Valkenswaard wel een museum gevestigd, waar een permanente expositie te zien is over onder meer de valkerij. Daarnaast wordt er uitgebreid aandacht besteed aan de andere voor Valkenswaard zo belangrijke economische activiteit: de sigarenmakerij.
Eén van de vele markante punten in de geschiedenis van de Valkenswaardse sigarenmakerij was ongetwijfeld de sloop van het karakteristieke Willem II-complex in de jaren 1998-1999.
De sigarenindustrie 1864-1990
In Valkenswaard waren door de tijd heen ongeveer 70 grotere en kleinere sigarenfabriekjes gevestigd. De grootste daarvan kregen internationale allure. Het begon met de start van een tabakskerverij door de gebroeders Van Best, die snuif-, pruim- en pijptabak maakten. Zij produceerden onder de naam Landmantabak. In de jaren hierna ontstond een levendige economie met kleine en grotere bedrijven, variërend van thuiswerkers tot meer industrieel opgezette fabrieken.
In 1920 groeide het aantal tot 43 fabrieken. De snelle groei van Valkenswaard was nauw gerelateerd aan de opkomst van de sigarenindustrie. Bijna een derde van de totale Valkenswaardse bevolking werkte in deze industrie.
Na de Tweede Wereldoorlog veranderde het economisch klimaat. De kostprijs voor een sigaar werd hoger, en de sigaar moest marktaandeel afstaan aan de sigaret. Mechanisatie was hierop het antwoord, wat betekende dat alleen de grootste bedrijven konden blijven voortbestaan. Hoewel in 1948 nog een nieuw sigarenbedrijf werd opgestart door P. van de Hurk, kwam dit niet verder dan 4 werknemers in 1950, die het merk Huval produceerden.
Nog enige decennia zouden Hofnar en Willem II als grote bedrijven in Valkenswaard aanwezig zijn, maar hun dominante positie in de Valkenswaardse economie werd geleidelijk aan overvleugeld door andere bedrijven, bijvoorbeeld die in de metaalsector.
Enkele cijfers:
| Willem II | 1934 | 1000 medewerkers |
|---|---|---|
| 1970 | 2200 medewerkers | |
| Hofnar | 1944 | 1100 medewerkers |
| 1990 | einde |
Ga ook eens naar het Valkerij en Sigarenmakerij Museum, kijk op de webpagina van VVV Valkenswaard
Kerkdorpen
Op 1 mei 1934 werden de toenmalige zelfstandige gemeenten Borkel en Schaft, Dommelen en Valkenswaard samengevoegd tot één gemeente Valkenswaard. Daaraan was echter natuurlijk wel het een en ander voorafgegaan.
In het najaar van 1932 stelden Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant voor om Borkel en Schaft met Valkenswaard te verenigen. Valkenswaard weigerde, omdat het zich gesteund wist door de opvatting die was weergegeven in het provinciale streekplan tot samenvoeging van een groter aantal gemeenten. Uiteindelijk is het de genoemde samenvoeging geworden die op 1 mei 1934 haar beslag kreeg.
Heden
Terug naar het heden. Valkenswaard in de huidige tijd: een fraaie en aantrekkelijke gemeente met een belangrijke, goed geoutilleerde stedelijke kern. De gemeente vervult een centrumfunctie voor het Kempisch gebied en in economische zin ook voor een groot gebied over de grens met België. Valkenswaard kent een groot aantal onderwijsvoorzieningen en een rijk verenigingsleven.
Bekijk inwonertal en aantal woningen per kalenderjaar
De oppervlakte van de gemeente bedraagt 5650 hectaren.
De belangrijkste aandachtsvelden voor de nabije toekomst zijn het Masterplan Centrum, de verdere opwaardering van het kernwinkelgebied en de ontwikkeling van het gebied Valkenswaard-Zuid.